Đền thờ anh hùng dân tộc thủ khoa Huân

Được Bộ Văn hóa – Thông tin xác nhận di tích quốc gia ngày 15 tháng 06 năm 1987

Thủ Khoa Huân tên thật là Nguyễn Hữu Huân. Sinh năm 1830 (canh dần). Tại làng Tịnh Hà, huyện Kiến Hưng, tỉnh Định Tường. Nay là xã Mỹ Tịnh An, huyện Chợ Gạo. Con ông Nguyễn Hữu Cẩm một nông dân khá giả trong vùng.

Thuở nhỏ ông nổi danh thông minh, khí khái, học rất giỏi và rất chăm chỉ học tập. Năm 1852 (dưới triều vua Tự Đức), ông dự thi hương tại Gia Định, đậu thủ khoa (đứng đầu cử nhân). Sau đó ông được làm giáo thọ tức đốc học ở huyện Kiến Hưng tỉnh Định Tường.

Khi thực dân Pháp xâm lược nước ta (2/1859), ông bỏ chức giáo thọ, giã từ gia đình dự kháng chiến, kết liên với các sĩ phu yêu nước, tuyển mộ nghĩa binh đứng lên chống giặc, ngược với chiến lược hòa mà thực chất là dính dáng của triều đình nhà Nguyễn.

Tháng 04 năm 1861 Pháp chiếm Mỹ Tho, ông cùng Thiên Hộ Dương khởi động khởi nghĩa vào hoạt động: Tân An, lan rộng Mỹ Tho, rất ảnh hưởng đối với sĩ phu Nam Kỳ. Lúc đó Thiên Hộ Dương làm Chánh Quản Đạo, ông làm Phó.

Cuối năm 1861 thấy được ảnh hưởng của ông Pháp sai Tôn Thọ Tường dụ hàng nhưng không thành.

Đầu năm 1862 bị giặt tập kích, ông bị giặc bắt và giải về Sài Gòn. Pháp giao cho ông Đỗ Hữu Phương (gọi là tổng đốc Phương) đầu sỏ Việt Gian mua chuộc, ông từ khước và khôn khéo tìm cách trở lại hoạt động kết liên với Trương Định.

Tháng 06 năm 1863 giặc phát hiện căn cứ ông ở Thuộc Nhiêu (Cai Lậy) nên bao quây càn quét. Ông và Thiên Hộ Dương chạy thoát về An Giang xây dựng cứ Bảy Núi.

Dựa vào điều ước Nhâm Tuất, chúng gửi tối hậu thư buộc quan tỉnh An Giang giao nộp Thủ Khoa Huân và Thiên Hộ Dương. Biết tin, Thiên Hộ Dương trốn thoát sau đó chuyển cứ về Đồng Tháp Mười. Còn Thủ Khoa Huân bị bắt giao nộp cho Pháp. Chúng khép ông vào tội chống lại quốc gia Lang Sa (Pháp) phản đối hiệp ước mà triều đình đã ký, kết án 10 năm khổ dịch và đài ra đảo Réunion. Sau 07 năm tù chúng ân xá và đưa ông về quản thúc tại nhà Đỗ Hữu Phương (Tổng đốc). song song cử ông làm giáo thọ dạy bảo “sinh đồ” ở chợ Lớn với hy vọng lôi kéo ông về phía chúng. Ông lợi dụng điều kiện dạy học giao thông với các sĩ phu yêu nước và hội kín Hoa Kiều “Trường Phát” nhờ mua vũ khí chuẩn bị khởi nghĩa. Trong khi công cuộc chuẩn bị khởi nghĩa đang khẩn trương thì giặc Pháp nhờ bọn dọ thám đã bắt được thuyền trở khí giới của nhóm “Trường Phát”. Kế hoạch khởi nghĩa bị vỡ vì không có khí giới.

Trước tình hình đó ông đã ra lệnh bãi binh, trở về Mỹ Tho họp cùng Âu Dương Lân tiến hành khởi nghĩa. Địa bàn hoạt động chạy suốt từ Cai Lậy đến Mỹ Quý (Sa đéc). Trung tâm ngay vùng bến Tranh – đã gây tiếng vang toàn cõi Nam Kỳ.

Để đối phó giặc sai Đốc phủ kiêm địa chủ Trần Bá Lộc từ Vĩnh Long đến Mỹ Tho đem quân đàn áp.

Năm 1875 trong trận giao chiến với giặc bất lợi ông cùng với tùy tùng Đốc binh Hương lẽn về chợ Gạo dự định quá giang thuyền buôn ra Bình Thuận cầu viện. Nhưng Đốc binh Hương bị Trần Bá Lộc mua chuộc dẫn quân bắt Nguyễn Hữu Huân ở chợ Gạo ngày 15 tháng 05 năm 1875, đem giam tại Mỹ Tho. Sau 04 ngày giam tại Mỹ Tho mọi mưu chước chiêu hàng không thành chúng kết án tử hình Nguyễn Hữu Huân.

Ngày 19 tháng 05 năm 1875 chúng cho tàu chở ông theo dòng Bảo Định về quê Mỹ Tịnh An để hành hình (12 giờ trưa). Năm ấy ông 45 tuổi.

Suốt 15 năm hoạt động 03 lần khởi nghĩa – 03 lần bị bắt trên chiến trường, trong tù ngục và ngay đến khi bị xử trảm Thủ Khoa Huân luôn nêu tấm gương “tận trung báo quốc” và  “đạo cương thường” vì nước vì dân.

Để tỏ lòng tôn kính quần chúng địa phương đã lập đền thờ cách nơi ông bị xử trảm 100m – ngay trường tiểu học Mỹ Tịnh An. Trước kia do chính sách phản động của bọn thực dân đế quốc nên hàng năm để tưởng nhớ đến ông chỉ có các cố lão địa phương đến viếng lặng thầm. Sau khi tổ quốc thống nhất, lễ phụng dưỡng ông và những người có công lập làng vào ngày 15/4 (AL) hàng năm – được tổ chức rất trọng thể, có rước đoàn đồ về phục vụ.

Năm 1995 với sự đồng ý của UBND tỉnh Tiền Giang Đền thờ Thủ Khoa Huân được dời về cạnh ngôi mộ của ông ở ấp Hòa Quới, xà Hòa Tịnh, Huyện Chợ Gạo.